ΕΡΕΥΝΑ, ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Ο βασικός φορέας χάραξης και εφαρμογής πολιτικής για την Έρευνα, Τεχνολογία και Καινοτομία στην Ελλάδα είναι ο Τομέας Ε&Τ του Υπ. Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων και ο αρμόδιος Αν. Υπουργός με τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας. Οι βασικοί φορείς υλοποίησης  Έρευνας  και  Καινοτομίας  είναι  τα  Πανεπιστήμια  και  ΤΕΙ,  τα  δημόσια  ερευνητικά κέντρα και οι επιχειρήσεις, ενώ μικρή δραστηριότητα έχουν οι ΜΚΟ.  Το Εθνικό Συμβούλιο ΕΤΑΚ αποτελεί το κύριο συμβουλευτικό σώμα για θέματα Ε&Τ και στις αρμοδιότητές του συγκαταλέγονται ο ορισμός προτεραιοτήτων για τη χρηματοδότηση έρευνας και η διαμόρφωση προτάσεων για τη διοίκηση των ερευνητικών κέντρων υπό την εποπτεία της ΓΓΕΤ.

1. Δομή Ελληνικού Συστήματος Ε&Τ, Πηγή: ΓΓΕΤ στο: Σαχίνη Ε, και συν. 2016

Η έρευνα στην Ελλάδα παράγεται κατά κύριο λόγο  από τα ΑΕΙ και τα Ερευνητικά Κέντρα, με  αποτελέσματα  υψηλού  κύρους  και  επιπέδου,  γεγονός  που  διαφαίνεται  όχι  μόνο  από  τον αριθμό δημοσιεύσεων, αλλά επίσης από τον αντίκτυπο (αναφορές) και τη συμμετοχή των ελλήνων ερευνητών στα προγράμματα Ε&Α της ΕΕ. Το ελληνικό σύστημα ΕΤΑΚ έχει μεν σημαντικά ισχυρά σημεία2,  τα  πλεονεκτήματα  όμως  της  έρευνας  δεν  αξιοποιούνται  άμεσα  με  τρόπο  που  να συμβάλλουν στην καταπολέμηση των διαρθρωτικών αδυναμιών της οικονομίας. Οι επιδόσεις της καλές επιδόσεις στα συγχρηματοδοτούμενα από ΕΕ Προγράμματα-Πλαίσια, σημαντική ελληνική εκπροσώπηση σε διεθνή ερευνητικά δίκτυα και έργα του Ευρωπαϊκού Οδικού Χάρτη Ερευνητικών Υποδομών, ύπαρξη ισχυρής ελληνικής ερευνητικής κοινότητας στο εξωτερικό, έμψυχο δυναμικό υψηλής ποιότητας και νησίδες αριστείας σε δημόσιους ερευνητικούς φορείς και τον ιδιωτικό τομέα, ουσιαστική ελληνική παρουσία στο χώρο των επιστημονικών δημοσιεύσεων (άνω του μ.ο. ΕΕ). Επίσης η χώρα συμμετέχει ως τακτικό μέλος σε σημαντικούς διεθνείς ή διακρατικούς ερευνητικούς και τεχνολογικούς φορείς (ESA, CERN, EMBC-EMBL) με ανταποδοτικά οφέλη για την ανάταξη του επιχειρηματικού περιβάλλοντος.

Ελλάδας βελτιώνονται, ωστόσο η απόσταση διευρύνεται από τον Ευρωπαϊκό μ.ο. με σημαντική αύξηση στους δείκτες κοινοτικών σχεδίων και υποδειγμάτων, τα κοινοτικά σήματα, το μερίδιο πωλήσεων από καινοτομίες, τις διεθνείς επιστημονικές συνεργασίες και δημοσιεύσεις. Μείωση σημειώνεται στις δαπάνες μη τεχνολογικής καινοτομίας και τις επενδύσεις των επιχειρηματικών κεφαλαίων. (Σαχίνη Ε, και συν. 2016).

Δομή των οικοσυστημάτων Ε&Α στις ελληνικές Περιφέρειες

Η βασική δομή των οικοσυστημάτων Ε&Α στις ελληνικές Περιφέρειες, αναδεικνύεται μέσα από την ανάλυση της συνεισφοράς των τεσσάρων καθιερωμένων τομέων στους οποίους κατηγοριοποιούνται οι φορείς που υλοποιούν δραστηριότητες Ε&Α, στις συνολικές δαπάνες κάθε Περιφέρειας.

Πρόκειται για τους τέσσερις τομείς εκτέλεσης Ε&Α: BES-τομέας επιχειρήσεων, GOV-κρατικός τομέας, HES-τομέας τριτοβάθμιας & μεταδευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, PNP-τομέας ιδιωτικών μη κερδοσκοπικών ιδρυμάτων. Η συμμετοχή των επιχειρήσεων στην Ε&Α είναι μικρή στις περισσότερες ελληνικές Περιφέρειες (Διάγραμμα 1). Εξαίρεση αποτελεί η Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας, όπου το 70% των δαπανών Ε&Α της Περιφέρειας πραγματοποιείται στον τομέα των επιχειρήσεων.

Ισχυρή παρουσία στις περισσότερες Περιφέρειες έχει ο τομέας τριτοβάθμιας και μεταδευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.

Τα μεγαλύτερα ποσοστά συμμετοχής καταγράφονται στις Περιφέρειες Βορείου Αιγαίου και Ηπείρου. Ο κρατικός τομέας κατέχει επίσης σημαντική θέση και τα μεγαλύτερα ποσοστά συμμετοχής καταγράφονται στις Περιφέρειες Νοτίου Αιγαίου και Κρήτης.

Τέλος, ο τομέας των ιδιωτικών μη κερδοσκοπικών ιδρυμάτων έχει πολύ μικρή συνεισφορά στην Ε&Α των περιφερειών.

Στον τομέα της βιοποικιλότητας των ΑΦΦ έχουν υλοποιηθεί πολλές έρευνες (σε πτυχιακό, μεταπτυχιακό και διδακτορικό επίπεδο) από Πανεπιστήμια, ΤΕΙ, ερευνητικά ιδρύματα ή εθνικούς φορείς, στο πλαίσιο προγραμμάτων ή μελετών, ενώ πολύ μεγάλος αριθμός δημοσιεύσεων αφορούν την αναπαραγωγή, διατήρηση, χημική σύσταση των αυτοφυών πληθυσμών ΑΦΦ, τις φαρμακολογικές δράσεις και βιολογική δράσεις, την απομόνωση μεταβολιτών ή καινοτόμες μεθόδους επεξεργασίας κ.α., (ΥΠΑΑΤ 2017) ενώ σημειώνεται ότι δεν έχει χρηματοδοτηθεί έρευνα σχετική  με  την  πρωτογενή  παραγωγή  ΑΦΦ  στην  Ελλάδα  που  κρίνεται  πλέον  απαραίτητη (δημιουργία Πολλαπλασιαστικού Υλικού, καλλιέργεια κοκ). Η περαιτέρω μελέτη και έρευνα των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών μπορούν να συμβάλλουν στην ανάδειξη ειδών που παρουσιάζουν φαρμακευτική δράση, ενώ παράλληλα μπορούν αναδείξουν νέα είδη με άγνωστες ως τώρα ιδιότητες. Στο Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης ΑΦΦ προτείνονται τα είδη προτεραιότητας με κριτήριο το συγκριτικό πλεονέκτημα της χώρας, με σύνδεση στους Περιφερειακούς στόχους και τη δυναμική των τοπικών προϊόντων.

ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ

Τα πρόσφατα χρόνια παρά την οικονομική κάμψη, οι εθνικές δαπάνες για Ε&Α αυξήθηκαν, με την αξιοποίηση  κονδυλίων του ΕΣΠΑ 2007-2014. Για την περίοδο 2014-2020 η Καινοτομία προβάλλεται ως το κλειδί για την αξιοποίηση και ενσωμάτωση της Έρευνας σε παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών, δίνοντας έμφαση στους δεσμούς και συνεργασίες ανάμεσα στους φορείς έρευνας και τους φορείς επιχειρηματικότητας. Στο πλαίσιο αυτό, καινοτομία ορίζεται όχι μόνο η τεχνολογική αλλά και η διαδικαστική (κοινωνική, οργανωτική) η όποια άλλη δυνατότητα δίνεται  στην  εκάστοτε  τοπικότητα  να  διαμορφώσει  τις  επιλογές  της  με  νέα  προϊόντα,  νέες πρακτικές ή υπηρεσίες που μπορούν να αποδειχτούν χρήσιμες στην πράξη. Δηλαδή η καινοτομία αποδεικνύεται   ιδιαίτερης   σημασίας   για   την   ανταγωνιστικότητα   και   την   εξωστρέφεια   του αγροδιατροφικού συστήματος3. Η συνεισφορά των ΑΕΙ στην Καινοτομία είναι περιορισμένη και παράγεται κατά κύριο λόγο από τις επιχειρήσεις, που στην Ελλάδα εμφανίζουν υψηλά ποσοστά (πάνω από τον ευρωπαϊκό μ.ο. καινοτομία οργάνωσης και καινοτομία μάρκετινγκ.

Δημιουργούνται έμμεσες θέσεις εργασίες στη χρηματοδοτούμενη έρευνα και την ακαδημαϊκή κοινότητα: περίπου 10,5% των επιχειρήσεων που καινοτομούν διατηρούν συνεργασία με κάποιο ΑΕΙ ή ερευνητικό ίδρυμα. Αποτελέσματα των συνεργασιών αυτών, παρόλο που καταλήγουν να ενσωματώνονται σε προϊόντα και υπηρεσίες, δεν είναι εύκολα ορατά στο κοινό και τις υπόλοιπες επιχειρήσεις, ούτε γίνονται απαραιτήτως άμεσα αξιοποιήσιμα. Τα ΑΕΙ, ενώ διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στην έρευνα, την εκπαίδευση και την απόκτηση δεξιοτήτων του ανθρώπινου   δυναμικού,   έχουν   μικρή   συνεισφορά   στην   καινοτομία,   σε   αντίθεση   με   τις επιχειρήσεις. Προωθείται έτσι η ενίσχυση της διασύνδεσης και της συνεργασίας των ΑΕΙ με τις επιχειρήσεις, η οποία είναι εφικτή μέσω της καινοτομίας. Ειδικά για τον αυξημένο ενδιαφέρον που έχει προκύψει για τον κλάδο των ΑΦΦ, σημειώνεται ότι η φαρμακευτική αγορά αποτελεί έναν από τους κυρίαρχους επενδυτικούς πόλους με τη μεγαλύτερη ένταση σε έρευνα και ανάπτυξη.

Η χρηματοδότηση  της αναβάθμισης της Έρευνας και η σύνδεσή της  με την ανάπτυξη-μεγέθυνση, την αλλαγή του αναπτυξιακού μοντέλου και την Αγορά, είναι ο στόχος της Στρατηγικής ‘Ευρώπη 2020’, όπου υιοθετήθηκε η ‘Ένωση Καινοτομίας’ και η εφαρμογής της ‘Στρατηγικής για την Έξυπνη Εξειδίκευση στην Έρευνα και Καινοτομία’ (Research and Innovation Strategy for Smart Specialization). Σύμφωνα με την Έξυπνη Εξειδίκευση, η κάθε χώρα και περιφέρεια εστιάζει σε συγκεκριμένες κατηγορίες επενδύσεων που θα αποτελέσουν πόλο ανάπτυξης, με γνώμονα τη δημιουργία τοπικού ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, έτσι ώστε οι ιδιαίτερες συνθήκες κάθε περιοχής να αποτελέσουν ευκαιρία για ποιοτική (βιώσιμη) ανάπτυξη.

Εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι καινοτόμες επιχειρήσεις στις ελληνικές περιφέρειες αφορούν τον ισχυρό ανταγωνισμό τιμών και ποιότητας, το εμπορικό σήμα, η έλλειψη ζήτησης, οι καινοτομίες ανταγωνιστών και τα μερίδιά τους στην αγορά, η έλλειψη χρηματοδότησης και εξειδικευμένου προσωπικού, νομικοί περιορισμοί, περιορισμένη πρόσβαση σε επιστημοτεχνική γνώση, το υψηλό κόστος πρόσβασης σε νέες αγορές κ.α (ΕΚΤ n.d.).

Στρατηγική Έρευνας & Καινοτομίας για την Έξυπνη Εξειδίκευση 2014-2020. Στρατηγικές (τομεακές) προτεραιότητες χώρας και η συσχέτιση με τις Ερευνητικές Υποδομές:

1. 1. Αγροδιατροφή (βιοποικιλότητα, φυσικά προϊόντα προστιθέμενης αξίας, θαλάσσια οικοσυστήματα)
2. 2. Βιοεπιστήμες &  Υγεία  /  Φάρμακα  (βασικές  Ε.Υ.  για  βιοεπιστήμες:  βιοτράπεζες/e- υποδομές, μεταφραστική έρευνα/εξατομικευμένη ιατρική, φαρμακευτικός τομέας: νέα μόρια, επαναστόχευση φαρμάκων).
3. 3. Τεχνολογίες Πληροφορικής & Επικοινωνιών
4. 4. Ενέργεια
5. 5. Περιβάλλον & Βιώσιμη Ανάπτυξη – Κλιματική Αλλαγή
6. 6. Μεταφορές  - Logistics
7. 7. Υλικά – Κατασκευές (νανοτεχνολογία, τεχνολογίες laser)
8. 8. Πολιτισμός-Τουρισμός-Πολιτιστικές  & Δημιουργικές Βιομηχανίες

Η στρατηγική στην αγροτική έρευνα στην Ελλάδα μπορεί να συμπυκνωθεί ως: (α) επίτευξη επάρκειας και ανταγωνιστικότητας τροφίμων φυτικής και ζωικής παραγωγής και άλλων αγροτικών προϊόντων και (β) αειφορική χρήση φυσικών πόρων και ισχυροποίηση χώρας στον ευρωπαϊκό και διεθνή χάρτη αγροτικής έρευνας και παραγωγής, λαμβάνοντας υπόψη τη βιώσιμη παραγωγή προϊόντων και την ανταγωνιστικότητα της γεωργίας, τη βιώσιμη διαχείριση φυσικών πόρων και την ισόρροπη, στοχευμένη και βιώσιμη περιφερειακή ανάπτυξη 5. Η προώθηση της καινοτομίας και της γνώσης στη γεωργία και τις αγροτικές περιοχές αποτελεί μία από τις έξι προτεραιότητες της ΕΕ, η οποία διαπερνά όλα τα επενδυτικά μέτρα ώστε να ενισχυθεί η ανταγωνιστικότητα του αγροδιατροφικού τομέα. Προκειμένου να καταστούν πιο άμεσα αξιοποιήσιμα και σε μεγαλύτερη συνάφεια τα αποτελέσματα της έρευνας και της καινοτομίας με τις απαιτήσεις της αγοράς, επιχειρείται η διασύνδεση μέσω δύο προγραμμάτων:

 

1. ΓΓΕΤ «Ερευνώ, Δημιουργώ, Καινοτομώ»

Απευθύνεται σε ερευνητικούς και επιχειρησιακούς φορείς και οι προτάσεις αφορούν την υποστήριξη της έρευνας, καινοτομίας και δικτύωσης σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις, τη συνεργασία μεταξύ επιχειρήσεων και ερευνητικών οργανισμών και την αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της έρευνας .

2. Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης 2014-2020

Με τον Πυλώνα ΙΙ της Νέας Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (Προγράμματα Αγροτικής Ανάπτυξης) δίνεται προτεραιότητα στην Αγροτική Ανάπτυξη που χαρακτηρίζεται από ποιότητα και ασφάλεια  του  προϊόντος,  μέσα  από  τη  γνώση  και  την  καινοτομία.  Το  Μέτρο  1  που  αφορά «Δράσεις  μεταφοράς  γνώσης  και  ενημέρωσης»,  το  Μέτρο  2  «Συμβουλευτικές  Υπηρεσίες»  Το Μέτρο 16 «Συνεργασία» του ΠΑΑ 2014-2020, αποτελούν εργαλεία που προωθούν την καινοτομία, τη μεταφορά γνώσεων, τη διασύνδεση ακαδημαϊκής έρευνας και επιχειρήσεων στον πρωτογενή τομέα με τη μορφή Επιχειρησιακής Ομάδας, που περιλαμβάνει νέες καινοτόμες διεργασίες για τη βιωσιμότητα της γεωργίας, όπως την αναζήτηση εναλλακτικών καλλιεργητικών πρακτικών ή πρακτικών παραγωγής.   Παράλληλα η καινοτομία και η συνεργασία εμπεριέχεται στο Μέτρο «Στήριξη στην τοπική ανάπτυξη μέσω του LEADER (ΤΑΠΤΟΚ – Τοπική ανάπτυξη με πρωτοβουλία τοπικών κοινοτήτων)» και εστιάζει στην ενίσχυση τοπικών αναπτυξιακών στρατηγικών.

Επιχειρείται έτσι η μεγαλύτερη ενσωμάτωση της καινοτομίας στον αγροδιατροφικό τομέα, ώστε να ξεπεραστούν τα εμπόδια που έχουν προαναφερθεί (μέγεθος επιχειρήσεων, γεωργικές πρακτικές, έλλειψη κουλτούρας επιχειρηματικότητας, απομόνωση αγροτικών περιοχών κ.α.) και να ενισχυθούν οι συνεργασίες μεταξύ φορέων που μπορούν να συνεισφέρουν στην αγροτική παραγωγή, αυξάνοντας την παραγωγή και την ποιότητα στις σύγχρονες διατροφικές απαιτήσεις.