Η φιλία

Τα παρακάτω είναι δραστηριότητα επιμορφωτικού σεμιναρίου. Δεν αποτελούν αυθεντικό υλικό για μαθητές.

Η φιλία είναι ένα από τα κεντρικότερα ζητήματα στην επικούρεια ηθική. 
Μπορεί να μην αφιέρωσε κάποιο από τα έργα του αποκλειστικά στη φιλία, αλλά την θεωρούσε βασική πτυχή της ανθρώπινης ζωής.
Στην επιστολή προς Μενοικέα που μελετήσαμε παραδόξως δεν υπάρχει καμία αναφορά στη φιλία, αλλά οι θέσεις του εντοπίζονται σε άλλα σωζόμενα αποσπάσματα και στο έργο του Κικέρωνα De finibus bonorum et malorum, ο οποίος ασκεί κριτική στους Επικούρειους σχετικά με το ζήτημα της φιλίας.

Στο διαλογικό αυτό έργο του Κικέρωνα (106 – 43 π.Χ), όπου εξετάζονται οι θεωρίες των κύριων ελληνιστικών φιλοσοφικών σχολών, πρώτη παρουσιάζεται η Επικούρεια φιλοσοφία. Από εκεί αντλούμε χρήσιμες πληροφορίες για το συγκεκριμένο ζήτημα της Επικούρειας φιλίας. Παρόλο που από τον Τορκουάτο, τον εκπρόσωπο και συνομιλητή του Κικέρωνα για αυτή τη φιλοσοφική σχολή, παρουσιάζονται τρεις προσεγγίσεις της φιλίας, μόνο η πρώτη φαίνεται να είναι η «ορθόδοξη» αντίληψη και η πιο κοντινή στον ίδιο τον Επίκουρο. Αυτή έχει ως εξής:Η αρετή της σοφίας μας υποδεικνύει την φιλία ως, ίσως τον σημαντικότερο, παράγοντα για την επίτευξη της  καλής – Επικούρειας – ζωής. Επιβεβαιώνοντας την εγγύτητα με την αρχική θέση του Επίκουρου, μοιάζει με παραλλαγή της 27^ης Κύριας Δόξας,

Κύριαι Δόξαι XXVII. Ὧν ἡ σοφία παρασκευάζεται εἰς τὴν τοῦ ὅλου βίου μακαριότητα πολὺ μέγιστόν ἐστιν ἡ τῆς φιλίας κτῆσις.

Μτφρ: Από όσα η σοφία προετοιμάζει στην μακαριότητα όλου του βίου, το μέγιστο είναι η απόκτηση της φιλίας. (αποδ. Τάκης Παναγιωτόπουλος)

Η σοφία, λοιπόν, υποδεικνύει τη φιλία ως ένα από τα βασικότερα μέσα για την επίτευξη της –πραγματικής– προσωπικής Ηδονής, η οποία είναι η μόνη που είναι επιθυμητή καθεαυτή. Τι σημαίνει, όμως, αυτό; Μήπως ότι η Επικούρεια φιλία είναι μια χρησιμοθηρική φιλία με καθαρά ατομικιστικό όφελος ως μοναδικό σκοπό; Μια τέτοια ερμηνεία δε θα μπορούσε να είναι πιο μακριά από αυτό που προσπαθεί να εκφράσει ο Επίκουρος (και σε αυτή την περίπτωση ο Τορκουάτος).

Η –φαινομενική– αντίφαση προέρχεται από την ένταση που δημιουργείται ανάμεσα στο «επιδιώκουμε την προσωπική Ηδονή καθεαυτή» και το «η φιλία είναι επιθυμητή γιατί εξασφαλίζει την προσωπική Ηδονή». Το αν η φιλία για τον Επίκουρο έχει αυταξία είναι  μια άλλη συζήτηση, αλλά η σύντομη απάντηση είναι πως «όχι». Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για μια σχέση έντασης μεταξύ των δύο παραδοχών με βάση την αντίστιξη του «καθεαυτή» (επιθυμητή προσωπική Ηδονή) και «μέσο» (η φιλία ως μέσο). Σε αυτό το σημείο, μπορούμε να «κατηγορήσουμε» τον Επίκουρο για το σφάλμα του κυκλικού επιχειρήματος, ή να θαυμάσουμε το συνεκτικιστικό φιλοσοφικό σύστημά του.

Αυτό γιατί, ναι, δεν επιδιώκουμε την φιλία ως αυτοσκοπό. Από την προκύπτουν ωφέλειες που τις επιδιώκουμε. Για αυτό συνάπτουμε φιλικές σχέσεις. Βέβαια, επιδιώκουμε τις πραγματικές ωφέλειες με κριτήριο την ποιότητα και την διάρκεια ως προς την προσωπική Ηδονή. Έτσι, μόνο αν η φιλία είναι πραγματική μπορεί να επιτελέσει αυτό το σκοπό. Και η φιλία αυτή, θα λέγαμε αναχρονιστικά, διέπεται από όρους. Αυτή η φιλία δεν είναι πρόσκαιρη, καλύπτοντας επιφανειακές ηδονές ή άμεσες ανάγκες, βασίζεται στην εμπιστοσύνη, προσφέροντας σταθερότητα και ασφάλεια. Μέσω της ασφάλειας αυτής, η προσωπική Ηδονή αποκτά μια μακροχρόνια διάσταση. Ακριβώς αυτή την τελευταία είναι που επιδιώκουμε.

Προσφώνηση XXXIV: Οὐχ οὕτως χρείαν ἔχομεν τῆς χροιᾶς <τῇ> παρὰ τῶν φίλων ὡς τῆς πίστεως τῆς περὶ τῆς χρείας.

Μτφρ: Δεν έχουμε ανάγκη τόσο τη χρησιμότητα των φίλων, όσο το να πιστεύουμε ότι την έχουμε στη διά­θεσή μας.

Το τελευταίο, αλλά ίσως βασικότερο, στοιχείο για την κατανόηση της Επικούρειας φιλίας είναι η έννοια της αμοιβαιότητας. Σε μια πραγματική φιλία, προϋπόθεση της καλής ζωής και μέσο επίτευξης της, αγαπάμε το φίλος μας όπως/όσο τον εαυτό μας. Η αμοιβαιότητα είναι προϋπόθεση της φιλίας, και η φιλία της καλής ζωής. Έτσι, καταρρέει η διάκριση μεταξύ εγωκεντρικού και αλτρουιστικού σκοπού περί της ηδονής της φιλίας, πάνω στο οποίο βασίζεται το αντεπιχείρημα για αντίφαση της θεωρίας. Πρόκειται για μια ισότιμη σχέση που βασίζεται στην αμοιβαιότητα και την εμπιστοσύνη, απαλλάσσοντάς μας από τους φόβους, την αβεβαιότητα και την ανασφάλεια. Φέρνοντας πιο κοντά τον στόχο της «αταραξίας». Ο άνθρωπος που «συμβάλλεται» σε μια καλή -Επικούρεια- φιλία, αγαπώντας τον φίλο όσο τον εαυτό, δε θα μπορούσε παρά να υπολογίζει την προσωπική Ηδονή του φίλου του όσο και τη δική του. Ο Επίκουρος μάλιστα, δήλωσε ότι ο καλός φίλος είναι πρόθυμος ακόμα και να θυσιαστεί για το φίλο του, σε μια προσπάθεια, μάλλον, να περιγράψει την ένταση της έννοιας της φιλίας, παρά να καταστήσει την αυτοθυσία ως βασικό χαρακτηριστικό της.

Στην πραγματικότητα ο Επίκουρος δεν υποστηρίζει ούτε ότι κάνουμε φίλους χρησιμοθηρικά, και σε καμία περίπτωση ότι η φιλία είναι αποκομμένη από κάθε άλλο σκοπό. Υποστηρίζει ότι δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε φιλία και ηδονή, αφού η πρώτη είναι βασική προϋπόθεση της δεύτερης. Μια ζωή χωρίς φίλους, ή πολύ περισσότερο με εχθρούς, αποτελεί το ύστατο εμπόδιο της επίτευξης της καλής ζωής. Πρώτο μας μέλημα για την επίτευξη της καλής ζωής, είναι η απαλλαγή από τους φόβους και τους πόνους. Οι φίλοι μας απαλλάσσουν από το φόβο. Για αυτό επιθυμούμε την σύναψη φιλιών. Αλλά η φιλία δε μπορεί να μας απαλλάξει, αν δεν είναι πραγματική. Και είναι πραγματική μόνο όταν αγαπάμε τους φίλους όπως τον εαυτό.

Για την έννοια της φιλίας στον Επίκουρο μπορείτε να δείτε και το παρακάτω βίντεο: